Mensen zijn experts in overleven. Ondanks alle tegenslagen houden we het al miljoenen jaren vol. Eén van onze troeven is compenseren bij schade of pijn. Hoe ontstaat een compensatie? En kan een compensatie ook een belemmering worden?

De strandwandeling en de schelp

Stel je voor: Je bent met een goede vriend een strandwandeling aan het maken. Jullie voeren samen een leuk gesprek. En opeens stap jij met je blote voet op een schelp. “Au! Dat doet pijn.” Jullie bekijken samen je voet. Gelukkig, geen wond. Je kan doorlopen en het gesprek hervatten. Tijdens de komende 100 meter lopen, voel je in de bal van je voet een scherpe pijn die langzaam minder wordt. Ondertussen houdt je er voor die paar honderd meter een bijzondere looppas aan over. Het gesprek tussen jullie gaat ongehinderd verder.

De compensatie

Geheel vanzelf spant je voet zich op een bepaalde manier aan, zodat de pijnlijke plek zo min mogelijk de grond raakt. Hierdoor krullen je tenen ook een beetje. Je maakt wat kleinere stappen, hierdoor is de impact bij het zetten van een stap wat kleiner. En je been is wat gedraaid, zodat bij het afwikkelen van een stap de pijnlijke plek zo min mogelijk wordt belast. Doordat je niet meer symmetrisch loopt, spant je romp zich anders aan en zwaaien je armen ongelijk.

De automatische piloot

Alle aanpassingen aan deze situatie gaan onbewust en geheel automatisch. Je merkt er waarschijnlijk niks van. Wel zo fijn, want dan kan jij de wandeling en het gesprek met je vriend voortzetten. Dat zou je nooit lukken wanneer je ook nog actief en bewust moet bedenken: Tenen bewegen zus, voet moet zo, been dit, romp dat…
Die automatische aanpassingen in ons lichaam worden voor het grootste deel georganiseerd door onze motorische hersenen. Dit deel van onze hersenen beschikt over de vaardigheden om onbewust en automatisch bewegingen te maken. Bijvoorbeeld wanneer jij denkt aan het roeren van een kopje koffie, dan gaat het roeren vanzelf. Je hoeft niet apart nog eens je schouder, elleboog, pols en vingers te besturen. Dit doen je motorische hersenen voor je, wel zo praktisch!
Een kanttekening is dat de motorische hersenen ondergeschikt zijn aan ons overlevingsgedrag: Ons lichaam zal zich automatisch zo goed mogelijk aanpassen, zodat we door kunnen blijven gaan (zoals de wandeling). De keuzes die daar gemaakt worden, zijn voor ons bewustzijn niet altijd logisch of handig – maar wij hebben het niet voor het kiezen. Dit deel van onze hersenen gaat haar eigen gang.

Wat was jouw schelp?

In het voorbeeld van de strandwandeling en de schelp, dooft de pijn na een paar honderd meter lopen. De pijnprikkel is weg en er is geen blijvende schade. Als gevolg worden alle compensaties in je houding en beweging automatisch weer ongedaan gemaakt. Als het goed is, merk je hier verder niks van.
Compensaties kunnen ook ontstaan bij andere vormen van pijn of schade. Het enige wat jouw lichaam in zo’n situatie probeert te doen, is zorgen dat jij van de oorzaak zo min mogelijk last hebt. Of zo goed mogelijk door kan blijven gaan. Soms kan een oorzaak zo lang aanhouden, dat je van de compensatie ook klachten krijgt. Het gebeurt ook dikwijls dat de oorzaak allang opgelost is, maar de compensatie hardnekkig blijft bestaan. En je uiteindelijk van de compensatie last hebt.

Bij langdurige klachten kan het de moeite waard zijn om te kijken of er ook compensaties op andere vlakken zijn ontstaan. Zoals op sociaal- of psychisch vlak: “Ik ga nooit van mijn leven meer een strand wandeling maken. Sindsdien haat ik zand!”

Bronnen:

Ji JL, Spronk M, Kulkarni K, Repovš G, Anticevic A, Cole MW. Mapping the human brain’s cortical-subcortical functional network organization. Neuroimage. 2019 Jan 15;185:35-57. doi: 10.1016/j.neuroimage.2018.10.006. Epub 2018 Oct 3. PMID: 30291974; PMCID: PMC6289683.

Van Cranenburgh, B., & Van Cranenburgh, B. (2020). Van Contractie Naar Actie. Bohn Stafleu van Loghum.

Nibras N, Liu C, Mottet D, Wang C, Reinkensmeyer D, Remy-Neris O, Laffont I, Schweighofer N. Dissociating Sensorimotor Recovery and Compensation During Exoskeleton Training Following Stroke. Front Hum Neurosci. 2021 Apr 30;15:645021. doi: 10.3389/fnhum.2021.645021. PMID: 33994981; PMCID: PMC8120113.

Svoboda K, Li N. Neural mechanisms of movement planning: motor cortex and beyond. Curr Opin Neurobiol. 2018 Apr;49:33-41. doi: 10.1016/j.conb.2017.10.023. Epub 2017 Nov 21. PMID: 29172091.

Wijma AJ, van Wilgen CP, Meeus M, Nijs J. Clinical biopsychosocial physiotherapy assessment of patients with chronic pain: The first step in pain neuroscience education. Physiother Theory Pract. 2016 Jul;32(5):368-84. doi: 10.1080/09593985.2016.1194651. Epub 2016 Jun 28. PMID: 27351769.

Smith RC. Making the biopsychosocial model more scientific-its general and specific models. Soc Sci Med. 2021 Mar;272:113568. doi: 10.1016/j.socscimed.2020.113568. Epub 2020 Dec 2. PMID: 33423810.

Bastian A. J. (2008). Understanding sensorimotor adaptation and learning for rehabilitation. Current opinion in neurology, 21(6), 628–633. https://doi.org/10.1097/WCO.0b013e328315a293

Merkle SL, Sluka KA, Frey-Law LA. The interaction between pain and movement. J Hand Ther. 2020 Jan-Mar;33(1):60-66. doi: 10.1016/j.jht.2018.05.001. Epub 2018 Jul 17. PMID: 30025839; PMCID: PMC6335190.